W Polsce szykuje się rewolucja. Nasz ustawodawca zapragnął, zgodnie z treścią uzasadnienia do projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, zwiększyć efektywność narzędzi służących do wymierzania sankcji podmiotom zbiorowym, zwłaszcza w przypadku zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej. Najprościej chodzi zapewne o karuzele VATowskie i tzw. spółki słupy.

W obecnej sytuacji prawnej podstawą odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest wyrok skazujący osobę fizyczną za przestępstwo i powiązanie czynu będącego przedmiotem tegoż przestępstwa z podmiotem zbiorowym np. popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną działająca w imieniu lub interesie podmiotu zbiorowego lub przestępstwa popełnionego przez osobę dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osoby reprezentujące np podmiot zbiorowy. Nowy projekt ustawy definitywnie zmienia ten kierunek. Bowiem zgodnie z jego założeniami podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność niezależnie od uprzedniej karalności osób fizycznych. Projektem zmian objęto zachowania własne podmiotu zbiorowego wyczerpujące znamiona czynu zabronionego.

Nie każdy jednak sobie zdaje sprawę z nadchodzących zmian. Dotychczas bowiem bardzo rzadko zdarzało się, żeby to właśnie podmiot zbiorowy ponosił odpowiedzialność karną. Dobrze, tylko czym właściwie jest podmiot zbiorowy? Podmiotem zbiorowym jest chociażby osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Zatem za podmiot zbiorowy uważamy wszelkie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz inne spółki takie jak, spółka jawna, komandytowa, komandytowo akcyjna, partnerska, wspólnoty mieszkaniowe, stowarzyszenia itd.

W tym miejscu dochodzimy do sedna sprawy – przedmiot zbiorowy, jak chociażby spółka, może być podmiotem postępowania karnego na gruncie nowej ustawy. Co więcej, podmiotowi takiemu grożą kary wymienione enumeratywnie w art. 15 projektu ustawy – kary pieniężne jak i rozwiązanie podmiotu zbiorowego. Ponadto ustawodawca określił szeroki katalog środków karnych w których należałoby wymienić chociażby zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, nawiązkę, obowiązek naprawienia szkody czy zakaz promocji lub reklamy a skończywszy na przepadku mienia lub korzyści majątkowych albo i ich równowartości.

Z uwagi na fakt dość dużej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego należałoby się zastanowić nad kwestią odpowiedzialności następców prawnych takiego podmiotu. W przypadku połączenia, podziału lub przekształcenia takiego podmiotu zbiorowego odpowiedzialność ponosi następca prawny – podmiot wstępujący w prawa i obowiązku podmiotu zbiorowego podlegającego połączeniu, podmioty zbiorowe, które przejęły chociażby część praw i obowiązków podmiotu dzielonego lub podmiot powstały w wyniku przekształcenia podmiotu zbiorowego. Co więcej wprowadzono zasadę stosowaną od dawna przez urzędy skarbowe naliczające kary z tytułu zaniżenia wartości rzeczy sprzedanej – w przypadku przeniesienia własności przedsiębiorstwa podmiotu zbiorowego lub większości jego składników pod tytułem darmym lub za cenę rażąco odbiegającą od wartości rynkowej przedsiębiorstwa lub jego składników, nabywca jest solidarnie odpowiedzialny z podmiotem zbiorowym do zapłaty kary pieniężnej lub nawiązki za czyn popełniony przed dniem dokonania przeniesienia własności.

Z odpowiedzialności jest zwolniony podmiot, który wykaże, że nie posiadał wiedzy o czynie zabronionym będącym podstawą odpowiedzialności i przy zachowaniu należytej staranności nie mógł takiej wiedzy uzyskać. Zatem przestrzegam potencjalnych kupców spółek za złotówkę przed niesprawdzaniem przeszłości nabywanych spółek.

Warto nadmienić, że podmiot zbiorowy może odpowiadać na podstawie proponowanego projektu ustawy, za działanie lub zaniechanie własnego organu lub umyślne działanie lub zaniechanie członka takiego organu. Odpowiedzialność została również poszerzona, i to w bardzo niebezpiecznym dla przedsiębiorców kierunku, za przestępstwa popełnione przez osoby zatrudnione jak również podwykonawców, jeżeli jego czyn pozostawał w związku z wykonywaniem umowy zawartej z podmiotem zbiorowym, a podmiot zbiorowy uzyskał z tego tytułu chociażby pośrednio korzyść majątkową (dobrym przykładem jest karuzela VATowska lub podwykonawcy nie regulujący swoich zobowiązań wobec swoich podwykonawców jeżeli wykonują oni pracę z której chociażby pośrednio podmiot zbiorowy otrzymuje jakiekolwiek korzyści).

Podmiot zbiorowy może zwolnić się z odpowiedzialności podobnie jak podmiot wskazany przeze mnie dwa akapity powyżej – poprzez zachowanie należytej staranności, pomimo zachowania której podmiot zbiorowy nie wszedł w posiadanie informacji o możliwym usiłowaniu lub popełnieniu czynu zabronionego przez podmioty wymienione powyżej. Kluczem zatem do zabezpieczenia podmiotów zbiorowych przed odpowiedzialnością są stosowne procedury i regulaminy, a także jasny i klarowny podział obowiązków i odpowiedzialności w podmiocie zbiorowym. Tylko zachowanie tych reguł ostrożności pozwala w należyty sposób zabezpieczyć interes podmiotu zbiorowego w przypadku wejścia proponowanej ustawy w ramy obowiązującego w Polsce porządku prawnego.